КІРІСПЕ
ӨНЕР АЛДЫ ҚЫЗЫЛ ТІЛ
Шешендік өнер. Қазақ ауыз әдебиетінің айрықша жанрының тағы бірі - шешендік сөздер. Шешендік өнер -ақындық, жыраулық, жыршылық айтыс секілді қазақ әде-биетінің өзіндік ерекшелігін көрсететін негізгі жанр-ларының бірі. Шебер сөйлеу, айтқан сөзің нысанаға дөл тиюді үйрену үшін ежелгі шешендік сөздерді жаттау, оның қыры мен сырын жете меңгерудің мәні зор. Өйткені халық даналығы: мақал, мәтелдерде сөз мөйегі, ойды үшқыр ай-тудың үлгілері молынан кездеседі.
Шешендік сөздер көркем әдебиеттің жанрлары: ерте-гі, батырлар жырлары, мақал-мөтелдер, жүмбақ, жаңылт-паштар, қара өлең, термелер т.б. ойыңды өрістетіп, тапқ-ырлыққа баулып, үлгі-насихат арқылы тыңдаушының та-ным дүниесін кеңейтіп, биік адамгершілік қасиеттерге үндеп қана қоймайды, олар сонымен қатар, қазақ дала-сында олеуметтік қызмет атқару ерекшелігімен де дара-ланады. Сондықтан да дана халқымыз шешендікті терең меңгерген адамды киелі санап, жүйесін тауып сөйлеген сөзге тоқтаған, шешендікті «шешендік өнер» деген сөз тіркесімен атауы да тегіннен-тегін болмаса керек.
Шешендік сөз парасатты ойға, үшқыр шешімге, тап-қыр логикаға қүрылады. Шешендік сөз айтылған ойға әрі қисынды, әрі жедел жауап қайтару. Яғни, шешендіктің басты қасиеті - тапқырлық, шапшаңдық.
Жалпы сөз тапқырлығында шешендердің алатын ор-ны ерекше.
Оның монісіне байыптап қарасақ, шешендердің ба-сым көпшілігі билер, батырлар, жыраулар. Олардын дауы-на, айтысқан жиыны үстіне екінің бірі кірісін, араласа алмаған. Дегенмен, шешендік өнер тек билерге, болмаса жырау, батырларға ғана тән дер болсақ, үлкен қателікке үрынар едік. 

Шешендік өнердің қайнар көзі
Төл әдебиетіміз ХУ ғасырдан басталады. Ендеше ақын-жыраулардың толғау, термелері, айтыстары т.б. осы шешендік сөздердің алғаш-қы баспалдақтары. Сондай-ақ, аты аңызға айналған Асан, Жиренше, Абыз, Қарашаш, Әнет баба, Жетес би, Төле би, Қазыбек, Әйтеке т.б. билер мен шешендер туралы өңгіме-лер, насихат өлеңдер де шешендік өнердің алғашқы табал-дырығы екендігінде шүбә жоқ.
Сонымен ХҮ ғасыр төріне көз салсақ, Асанқайғы есімі қазақ сахарасының қай түкпірінде болмасын аян. Шежіре қарттардың Асан атын естімегені, оның бірер ауыз нақылын, шешендік толғамдарын білмейтіні кемде-кем. Ол сонау 1456 жылдары Жәнібек, Керей көшін тоқтатпақ болып, туған жерді қимай былай деп толғайды:
Еділ менен Жайыцтың                   
Бірін жазга жаітасаң,         
Бірін цысца қыстасаң,                           
Ал қолыңды маларсың         
Алтын меиен куміске! -         
болмаса мына бір шешендік толғауы ше?         
Көлде эісузген цоңыр цаз     
Қыр цадірін не білсін
Қырда журген дуадақ
Су цадірін пе білсін!
Ауылдагы жамандар
Ер цадірін не білсін,
Көшіп-цонып көрмеген   
Жер цадірін не білсін!
Көше, қона білмеген,
Қонса, көше білмеген,
Ақылына көнбеген
Жүрт қадірін не білсін! (6.63-64).
Асанның қай толғауын алсақ та, елдікке бастайтын даналық сөздер. Адамгершіліктің асыл мүраттарын алға тартып, ел қадірін, жер қадірін, су қадірін білуге үндейді, бүл бүгінгі күні де күн тәртібінен ешқашан түспейтін озық ойлардың жүйесі екендігі ақиқат.
Көркем сөздің шебері, шешендік сөздің алғыры, өз заманының озық ойлы адамдарының бірі - Жәнібек хан-ның түсында өмір сүрген Жиренше шешен. Оның сөзде-рінде шешендік сөздердің небір інжу - маржандары молы-нын кездеседі.
Төле би
Аңты аң деп бағалар
Ертеде Шу өзеншің Балқашқа жаңын жайылым алңабыяа Үйсін мен Арғынньщ белді жаңсылары таласыпты. Екі жаңтың да билері бас қосып, кеңе-сіп, бәтуаласа алмайды. Көпшілікке еріп барған он бес жасар Төле билік айтушыларға көцілі толмай-ды. Ол:
Ақты ақ деп бағалар!
О, игі жақсы ағалар!
Өзегі талса ел біткен,
Өзен бойьш жағалар —
деп сөз бастай бергенінде:
— «Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без», деуші еді. Мына бала кім өзі?—дейді төрде отырған би. Төле ңасқая ңарап тұрып:
—    0, би аға, он үште отау иесі демес пе,
Кінәлімін бе келіп қалсам он беске?
Сөз сөііледім, бұйыра көрмеяіз айыпқа,
Ала көз болу ағайын адамға лайың па? —
деп бір тоңталады да, төрде отырған биге былай деп сауал қояды:
— О, игі асқар тауымыз,
Әділ ме осы дауымыз?
Жар астында тұрғанда,
Жасырынып жауымыз? —

Сонда әлгі би:
— Кой асығы демецдер,
Колыңа жақса сақа гой.
Жасы кіші демевдер,
Ақылы асса, аға ғой, —
деген, балам, бипікті саған бердім,— дейді. Бала Төле жұлып алғандай:
— Сары табақтан сарқыт ңайтады деген. Билік-ті маған берсеңіз, Шу өзенінің оң жағын Үйсін, сол жағын Арғын жайласьш, бұған қалай қарайсыз-дар?— дейді.
Бұл шешімге екі жақ та риза болып, бітімгө ке-леді. Сонда төрдегі би:
Үй баласы ма дөп өдім,
Ел баласы екөнсің.
Ай мандайлы арысым,
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңнын; таңы бол,
Маңдайдағы багы бол! —
деп бала Төлеге бата бергөн екен. Осыдан бастап Төлөнің аты шығып, ел арасындағы дау-жанжал, көліссөзге араласып, билік айта бастапты.

Қаз дауысты Қазыбек би
Алган жарың жаксы болса
Қаз дауысты Қазыбек ел аралап жүріп бір үйге түсіпті. Ерінің үйде жоғына қарамастан, әйелі қо-наңтарды жақсы күтіпті. Сонда Дазыбек — «Әйелі мүндай, мүның ері ңандай екен?»— деп тамашалап, жүре қоймай отырғанда үйіне ері келеді. Ңараса, ері үя бөріктеу ғана адам екен. Қазыбек әзілдеп, жолдастарына ңарап былай депті:
Жарандар, бұл сөзімнің мәнісі бар,
Мәнсіздің мәндіменен не ісі бар?
Ңұданың ңұдіретіне ңарап тұрсам,
Жапалақ үйрек алған бір ісі бар.
Сонда әйел Ңазыбектің сезіне түсініп қалып:
Биеке, ол сөзіңнің мәнісі бар,
Мәнсіздің мәндіменен көп ісі бар.
/Капалақ ілген құсын місе тұтпай,
Олде де қоңыр қаздан дэмесі бар, —
депті.
Сонда Ңазыбек әйелге риза болъш:
Балаң жаман болса,
Көрінгеннің маяағы емес пе!
Атың жаман болса,
Шыбын жанның азабы емес пе!
Катын жаман болса,
Бұл жалғанның тозағы емес пе!
Туған балаң »;ак,сы болса,
Тән мен жанпың шырағы емөс пе!
Мінтен атың жақсы болса,
Бұл дүниеніц пырағы емес пе!
Алган жарың жақсы болса,
Жғганың мен мейманыңның тұрағы емес пө! —
депті.
Сөз қуган пәлеге жолығады
¥лы жүздің жігітіне атастырып қойған Орта жүздің бір ңызы өз елінің бір жігітімен ңашып ке-теді. Соған баііланысты ¥лы жүз жағының жігіт-тері Орта жүз ауылдарьшаи барымталап жылқы айдап алады. Аңыры ¥лы жүздің бні Төле мен Орта жүздің биі Қазыбек айтысады.
Аға болып алдымои туасың. Алдымен жылқымды неге қуасыц? —
дейді Қаз дауысты Казыбек.
Артымнан ерген еркемсің, Ағаңның көзі тіріеінде «Жеңгеңді» неге ертесің? —
дейді Төле би апіуланып. Сонда    екі жағынын    да сөзін тыңдап отырған Әйтеке би былай депті:
— Сабыр етіңдер, билер! Ашу ба[> жерде еңыл түрмайды.
Ашу деген ағын су, Алдын ашсаң арқырар. Ақыл деген дария, Алдын тоссаң тоқырар. Кісі бірге туыспау керек, Туысқап соң сез қуыснау керек. Соз қуған пәлөге я^олығады, Жол қуған олжаға жолығады. Төле, сен жылқыны қайыр, Казыбөк, сен жесірін қайыр!
Әйтекенің төрелігін екі жазгы да қабыл алып, ауысңан адамын, малдарын біріне-бірі ңайтарып, ел арасы тыныш болыиты деседі.
/    Крзіргі шешендік
Шешендік тек тарихи құбылыс қана емес, қоғамдық құбылыс. Түрлі тарихи қиын кезендерде шешендік қоғамға қызмет етті. Шешендік өнердің тарихына көз жіберсек, шешендік әсіресе тәуелсіздік жолындағы күресте өте-мөте белсенді қызмет атқарды. Шешендер тіпті жер дауы мен жесір дауын қозғаса да, түбі елдікке, бірлікке, теңдікке барып тірелді. Сондықтан да әйгілі шешендердің тайпа көсемдері, ханға кеңесші билер, қол бастаған батырлар болуы тегін емес еді. Немесе біз білетін шешендердің әрі би, әрі қолбасшы, әрі батыр, әрі жырау-философ болуы да осы ұлы мұраттан туындағаны белгілі. Кейін қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың өзгеруіне байланысты, идеология да өзгерді: бұрынғыдай халық жиналыстарында саяси-әлеуметтік тақырыптарда пікірталасы немесе үгіт-насихат сөздері кеңінен жүзеге аспады, қоғам мүшелерінің саяси белсенділігі төмендеді. Енді шешендер мен шешендік сөздердің, шаршы топтың сипаты өзгерді: шешендер білім-ғылым, оқу-ағарту, тәлім-төрбие, мэдениет-өнер тақырыптарын қозғаған көркем сөз иелері- ақындар мен жазушылар, ғалымдар, журналистер болса, тындаушы топ-білім-ғылым, оқу-ағарту, мәдениет саласындағы көпшілік. Кейінгі қоғамда шешендік өнердің көрінетін орындары-жоғарыдағы тақырыптарға арналған жиналыс, конференция, съезд, симпозиум, семинар, диспуттар еді. Шешендік сөздің сипатына қарай ягни нені айту, қайда айту, қалай айту талаптарына орай, шешендік өнер тіл мәдениетін кетеретін шарттардың бастысына айналды. Шешендік сөз енді өлең түрімен емес, таза қара сөзбен айтылатын болды.
Соңғы жылдары, яғни еліміз тәуелсіздік алып, дербес мемлекет болғаннан бастап шешендік өнердің қажеттілігі күн санап артып келеді. Елдін тоуелсіздігі өзімен бірге ойлау тәуелсіздігін, санадағы, танымдағы тәуелсіздікті, тіл тәуелсіздігін қоса алып келді. Демократиялық қоғам өмірдің барлық саласыида сөйлеу еркіндігін камтамасыз етті, әр түрлі саяси көзқарастағы топтар қалыптасты, дін тақырыбында шешіліп сөйлеуге мүмкіндік туды. Еліміздің конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып қабыддануына байланысты сот істері қазақ тілінде жүргізіле бастады. Республикадағы телеарналар мен радиохабарлардың тең жартысы қазақ тілінде дайындала бастады, қазак баспасөз басылымдарының тілі өткірлене түсті. Осының бәрі қазақ тілінде шешен сөйлеу талабын күшейте түсері сөзсіз. Шешендік өнерді зерттеп, окулық жазған Г.З.Апресян қазіргі шешендікті мазмүнына қарай былайша бөледі:
1) Әлеуметтік- саяси мәндегі шешендік.
2) Академиялық шешендік.
3) Сотта айтылатын шешендік.
4)  Әлеуметтік тұрмыста қолданылатын шешендік.
5) Діни қызметте қолданылатын шешендік. Бұлардың әрқайсысын қолданылатын орнына қарай
төмендегідей жіктейді:
1)  Әлеуметтік — саяси мазмұнды шешендік сөздерге:
-    әлеуметтік-саяси және саяси —экономикалық тақырыптарға жасалатын баяндамаларды;
-    конференция, съездердегі есептгбаяндамаларды;
-    саяси сөздер мен саяси шолуларды;
-    дипломаттық сөздерді;
-    әскери-патриоттық сөздерді;
-    митингіде сөйлейтін сөздерді;
-    үгітші сөздерін жатқызады.
2)  Академиялық шешендікке:
-    жоғары оқу орындарындағы лекцияларды;
-    ғылыми баяндамаларды;
-    ғылыми шолуларды;
-    ғылыми хабарламаларды жатқызады.
3)  Сотта қолданылатын шешендікке:
-   айыптаушының айыптау сөзін;
-   әлеуметтік айыптау сөздерді;
-    қорғаушының сөзін;
І    -   әлеуметтік-қорғану сөзін;
-    айыпкердің қорғану сөзін жатқызады.
1)  Әлеуметтік-тұрмыстық шешендікке:
-    юбилейлерде айтылатын мақгау сөздерді;
-    дастарқан басында айтылатын тостарды;
-    қабір басында айтылатын аза сөздерін жатқызады.
2)  Діни шешендікке:
-    діни уағыздарды;                                   --\
-    шіркеуде айтылатын сөздерді жатқызады ІОраторское